Plastik to potoczna nazwa tworzywa sztucznego opartego na makrocząsteczkach chemicznych (polimerach), które składają się z wielokrotnie powtórzonych merów. Połączone wiązaniami chemicznymi mery występują w takiej liczbie, że dodanie lub odjęcie kilku z nich nie wywiera znaczącego wpływu na właściwości polimeru. Te cechy sprzyjają łatwości formowania i obróbki tworzyw.

Odporność tworzyw sztucznych na procesy degradacyjne wynika natomiast z gęstości spakowania polimerów w strukturze cząsteczkowej. Cząsteczkom wody czy drobnoustrojom trudno jest wniknąć pomiędzy polimery i z tego powodu, plastik jest stosunkowo trwałym materiałem – nie rozpada się podczas normalnego użytkowania. Nie rozpada się również po wyrzuceniu.

Plastik nie występuje jako naturalny materiał na Ziemi – jest sztucznie wytworzony przez człowieka. Surowcami do produkcji tworzyw sztucznych są głównie ropa naftowa i gaz ziemny. Ale tworzywa sztuczne mogą być również wytwarzane z surowców odnawialnych, takich jak drewno, kukurydza czy trzcina cukrowa. Nazywane są wtedy tworzywem sztucznym pochodzenia biologicznego.

Zaletami tworzyw sztucznych są stosunkowo niskie (w porównaniu do innych grup materiałów) koszty produkowania dużych serii gotowych wyrobów. Do wad polimerowych tworzyw sztucznych natomiast, zalicza się bardzo długi (liczony w setkach lat) czas rozkładu w środowisku naturalnym.

Obecnie znanych jest ponad 200 różnych rodzajów tworzyw sztucznych. Tworzywa sztuczne mogą się znacznie różnić pod względem właściwości i możliwych zastosowań. Oprócz cech zewnętrznych istnieją różnice pod względem odporności na ciepło, elastyczności, trwałości i wytrzymałości na przerwanie. Stale opracowywane są nowe tworzywa sztuczne o specjalnych właściwościach.

Boom gospodarczy w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej, jaki nastąpił po zakończeniu II Wojny Światowej, stworzył popyt na tanie, trwałe produkty, które są łatwe w transporcie. Chociaż plastik został wynaleziony kilka dekad wcześniej, do lat 50. ludzie obchodzili się oszczędnie z artykułami i opakowaniami z tworzyw sztucznych. W wyniku stałego, masowego dostępu do tych produktów, pojawiła się nowa konsumencka tendencja do chwilowego użytkowania i wyrzucania.

Napędzana przez masowe wydobycie paliw kopalnych produkcja przedmiotów codziennego użytku od 50 lat nieprzerwanie rośnie i oczekuje się, że podwoi się w ciągu najbliższych 20 lat. Szacuje się, że wraz z nią zanieczyszczenie środowiska tworzywami sztucznymi wzrośnie aż trzykrotnie do 2060 r., o ile nie zostaną podjęte mądre działania zaradcze.

Światowa produkcja plastiku rośnie wykładniczo: w roku 1950 globalna, roczna produkcja plastiku wynosiła zaledwie 1,5 mln ton, a w roku 2016, wskaźnik ten pokazywał 335 mln ton (60 mln wyprodukowano w Europie). W 2017 roku oszacowano, że jeśli utrzymane zostaną światowe trendy wzrostowe w produkcji plastiku, globalna łączna (licząc od 1950r.) produkcja tworzyw sztucznych urośnie z 9,2 mld ton (dane z 2017 r.) do 34 mld ton w roku 2050.

Obecnie, światowa produkcja plastiku sięga poziomu około 400 mln ton rocznie. Aktualne zapotrzebowanie Europy na plastik wynosi 48 mln ton, z czego niemal 40% wykorzystywane jest w opakowaniach, 20% pochłania sektor budowlany, 10% -- samochodowy, 6% -- elektryczny i elektroniczny. Gospodarstwa domowe oraz sektor wypoczynkowy odpowiadają za nieco ponad 4%, a za nieco ponad 3% -- rolnictwo. Szacuje się również, że każdy Europejczyk rocznie ‘wytwarza’ 180 kg odpadów z plastiku.

Globalnie, 75% całego wyprodukowanego do dzisiaj plastiku już stało się odpadem (25% pozostaje w użyciu). Aż 49% całkowitej masy plastikowych odpadów trafia na składowiska, a 22% jest niezagospodarowane i ostatecznie porzucane w lasach, rzekach, morzach. Co roku, do samego Bałtyku wpada 27 000 ton plastiku. Zaledwie 19% światowych odpadów z tworzyw sztucznych trafia do spalarni, a do recyklingu około 10%.

W Europie, jedynie 31% europejskich odpadów z plastiku poddawanych jest recyklingowi. Niemal 42% wykorzystywanych jest do produkcji energii, a 27% wciąż trafia na wysypiska. W wypadku Polski wskaźniki te są jeszcze gorsze – recyklingowi poddawanych jest mniej niż 30% plastikowych odpadów, na wysypiska zaś trafia ponad 40% z nich! Jeśli nie zmienimy sposobu, w jaki obchodzimy się z plastikiem po jego użyciu czeka nas spory problem – szczególnie, jeśli spełnią się prognozy o podwojeniu się w ciągu najbliższych 20 lat globalnej produkcji tworzyw sztucznych.

Niechlubne pierwsze miejsce zajmują dzisiaj wszelkie produkty przeznaczone do jednorazowego użytku i... wyrzucenia. Sektor opakowań jest największym na świecie źródłem odpadów z tworzyw sztucznych, na które składają się przedmioty użyte tylko raz. Około 36% całego produkowanego plastiku przeznaczone jest na opakowania, a w tym pojemniki na żywność i napoje, z których 85% trafia na wysypiska śmieci.

Używanie produktów stworzonych do krótkiego życia i wyrzucenia szybko zdominowało rynek handlu i usług. Po 70 latach prosperowania kultury „wyrzucania”, znaleźliśmy się dzisiaj w kryzysie zanieczyszczeń środowiska. Byłoby inaczej, gdybyśmy zidentyfikowali wcześniej zagrożenie jakim jest dla nas krótki cykl życia plastiku. Byłoby inaczej, gdybyśmy odmawiali ich użycia, tam gdzie możemy. A także, gdybyśmy realizowali w praktyce zasady gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ).

Różne rodzaje plastiku, mają różny czas rozkładu, ale każdy plastikowy przedmiot porzucony w środowisku, prędzej lub później rozpadnie się na maleńkie drobiny... plastiku. Mikroplastik to drobiny o rozmiarze od jednego mikrometra do pięciu milimetrów. Tak więc, bywa, że mikroplastik może być tak malutki, że jest mewidoczny dla ludzkiego oka. Małe fragmenty tworzyw sztucznych często znajdują się w produktach, któe kupujemy, na przykład w żelach pod prysznic i szamponach lub gumie do żucia. Badania pokazują, że znajdują się też tam, gdzie się ich nie spodziewamy, czyli w powietrzu, którym oddychamy, oraz pokarmie i wodzie, które spożywamy. Na świecie, mikroplastik został znaleziony we krwi prawie 80% badanych osób.

Badania unaoczniły, że cząsteczki mogą przemieszczać się w ciele i mogą osadzać się w narządach. Jak bardzo są dla nas niebezpieczne? Tego jeszcze do końca nie wiemy. Niepokój wbudziła obserwacja w warunkach laboratorium, że mikrodrobiny plastiku wykazują zdolność uszkodzenia komórek ludzkich. Wiemy też, że cząsteczki plastiku zanieczyszczające powietrze dostają się do organizmu i powodują miliony przedwczesnych zgonów rocznie.

Plastik w formie mikrodrobin może dostać się do naszego ciała z powietrzem, pokarmem i wodą, może również zostać wchłonięty przez skórę. Niektóre dodatki chemiczne zawarte w mikroplastikach powodują poważne skutki zdrowotne, np. zaburzają gospodarkę hormonalną. Istnieją potwierdzone związki tych dodatków z otyłością, cukrzycą, nieprawidłowym funkcjonowaniem mózgu, chorobą nowotworową.

Dodatkowo, ze względu na nieefektywne zarządzanie odpadami, 40% światowych śmieci jest spalanych, a 12% tej masy zawiera plastik. Spalanie odpadów z tworzyw sztucznych ma wiele konsekwencji zdrowotnych, m.in. zwiększa ryzyko chorób serca czy płuc, jak astma i rozedma.

Szacuje się, że każdego roku od 19 do 23 mln ton plastiku przedostaje się do ekosystemów wodnych. Zanieczyszczenia tworzywami sztucznymi mają niszczycielski wpływ na wiele organizmów żyjących w morzach, rzekach i na lądzie. Odpady w morzach szkodzą ponad 800 żyjącym tam gatunkom. Uważa się, że ponad 90% wszystkich ptaków i ryb ma w żołądkach cząsteczki plastiku.

Spożycie mikroplastiku przez zwierzęta ma katastrofalne skutki—jest przyczyną śmierci głodowej, zaburzeń hormonalnych, a u niektórych gatunków zahamowania rozwojowe lub uszkodzenia układów trawiennych. Odpady z tworzyw sztucznych w środowisku blokują dostęp do tlenu i światła organizmom morskim.

Produkcja tworzyw sztucznych generuje ogromne ilości gazów cieplarnianych. W 2019 r. tworzywa sztuczne wygenerowały 1,8 mld ton metrycznych gazów cieplarnianych – 3,4% globalnych emisji. Aż 90% tych emisji pochodziło z produkcji tworzyw sztucznych i przetworzenia paliw kopalnych.

Większość tworzyw sztucznych pochodzi z paliw kopalnych, a przemysł tworzyw sztucznych odpowiada za 6% światowego zużycia ropy. Przewiduje się, że do 2040 r. poziom emisji gazów cieplarnianych związanych z produkcją, użytkowaniem i utylizacją tworzyw sztucznych wytwarzanych z paliw kopalnych, osiągnie 19% światowych emisji. Jest to szczególnie widoczne w przypadku przedmiotów jednorazowego użytku: 98% tego typu produktów z tworzyw sztucznych jest wytwarzanych z paliw kopalnych lub surowców „pierwotnych”.

W koncepcji gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) chodzi o to, by – niczym w zdrowym środowisku naturalnym – możliwy był ciągły obieg dóbr i usług, i żeby zamiast traktować zużyte przedmioty jak odpad, spojrzeć na nie jak na surowiec, który możemy ponownie wykorzystać w procesach produkcji i konsumpcji. W ten sposób, raz wyprodukowany plastik, pozostałby w obiegu gospodarczym i nie byłby wprowadzany do obiegu w środowisku naturalnym. Tworzywa sztuczne są stworzone przez człowieka dla człowieka, i kiedy przedostają się do środowiska, stają się zanieczyszczeniem.

Żeby zmiana była skuteczna, musi objąć wszystkie ogniwa systemu uwzględniając procesy produkcyjne, zasady projektowani produktów umożliwiającego długie działania, naprawianie i unieszkodliwianie tych, których naprawić się nie da, a także ponowne wykorzystanie tworzywa sztucznego jako surowca. musi być systemowa Potrzebujemy rozwiązań holistycznych, uwzględniających różne branże i całą drogę cyklu życia plastiku. Z analizy UNEP wynika, że samo przejście na gospodarkę cyrkularną może do 2040 r. zmniejszyć masę tworzyw sztucznych trafiającą do oceanów o ponad 80%, zredukować produkcję pierwotnego plastiku o 55% oraz zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych o 25%.

Polska jest szóstym, największym rynkiem dla plastikowych produktów na terenie Unii Europejskiej. Oznacza to, że nasze decyzje konsumenckie czy modele produkcji tworzyw sztucznych mają niemały wpływ na stan środowiska całej Europy. Na szczęście w naszym kraju nie brak inicjatyw, które jak Inicjatywa #EndPlasticPollution, stawiają sobie za cel poprawę obejmującą cały cykl życia plastiku—od producentów, przez projektantów i konsumentów, do recyklerów.

W czerwca 2019 Parlament Europejski ogłosił dyrektywę w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko, która w Polsce została wdrożona ustawą podpisaną przez Prezydenta 27 kwietnia 2023. Nowa ustawa ogranicza stosowanie jednorazowego plastiku, w tym, wprowadza obowiązkowe proponowanie alternatyw dla jednorazowych opakowań z tworzyw sztucznych; przewiduje rozszerzoną odpowiedzialność producenta, wprowadza m. in. obowiązki związane z narzędziami połowowymi, opłaty za opakowania w gastronomii czy obowiązkowy udział recyklatu w opakowaniach.

Ponieważ plastik przenika dzisiaj wszystkie aspekty naszego życia, ważne, by każda i każdy z nas poszerzał swoją wiedzę na temat wyzwań jakim stały się zanieczyszczenia środowiska tworzywami sztucznymi; byśmy dzielili się z nią innymi i starali się podejmować działania, które przyczynią się do bardziej świadomego używania produktów z tworzyw sztucznych.

Zdobywanie przez nas wiedzy oraz podejmowanie świadomych wyborów konsumenckich niosą ze sobą szereg korzyści. Biznes zaczyna dzięki nim dostrzegać i wypełniać poszerzająca się niszę rynkową z bardziej przyjaznymi dla środowiska towarami i usługami. Administracja publiczna może z kolei zacząć podejmować bardziej świadome decyzje konsumenckie w ramach ogłaszanych przez siebie zamówień publicznych. Jednak, choć presja konsumentów jest kluczowa, rzeczywiste działania muszą wyjść od firm, inwestorów, ustawodawców i rządów.

Obecnie, większość wysiłków sektora publicznego i prywatnego skupia się na konkretnych zadaniach, nie na zmianach systemowych. Koncentrują się one głównie na recyklingu lub unieszkodliwianiu odpadów plastikowych w inny sposób, a to czego potrzebujemy najbardziej, to zintensyfikowania prac nad wyeliminowaniem szkodliwych tworzyw sztucznych już na etapie produkcji oraz innowacyjnych rozwiązań dającym alternatywne, przyjaznymi dla środowiska tworzywa sztuczne. Wiele z tych decyzji musi zostać podjęte przez rządy.

Dlatego, w 2022 r. państwa członkowskie ONZ przyjęły Rezolucję zapowiadającą zawarcie do 2024 r. prawnie wiążącego porozumienia międzynarodowego, które zakończy zanieczyszczenie środowiska tworzywami sztucznymi. Co ważne, działania te mają uwzględniać cały cykl życia tworzyw sztucznych, od produkcji, przez projektowanie produktu, po gospodarkę odpadami, umożliwiając tym samym przewidzenie końcowej drogi odpadów plastikowych zanim one jeszcze powstaną, a to wszystko w ramach dobrze prosperującej gospodarki o obiegu zamkniętym. Powołany przez Rezolucję Intergovernmental Negotiating Committee (INC), opracowuje właśnie treść takiego porozumienia. W Polsce rekomendacjami dla INC zajmuje się zespół skupiony wokół Inicjatywy #EndPlasticPollution.